Istorgia da las Svizras
En noss pajais n'han las dunnas betg d'engraziar lur dretgs politics ad orrurs d'ina guerra, betg a scumbigls u a crisas politicas (sco per exempel en Finlanda, Germania, Austria euv.). Els n'è betg vegnids regalads ad ellas d'in pèr paucs politichers u derschaders. Na! Pir suenter blers acts da forza e blera lavur da persvasiun las èsi reussì d'acquistar ils dretgs politics d'ina maioritad dals umens e chantuns svizzers.
Quai ha duvrà temp.
Questas petentas da Rüderswil han dumandà gia il 1847, «sche era las dunnas sajan umans». Archiv dal stadi dal chantun Berna BB IX 516
En il decurs da passa tschient onns han las Svizras applitgà diversas tacticas avant da chattar quellas che las han finalmain purtà il success l'onn 1971.
Qua ina survista da las differentas etappas fin il dretg da votar e d'eleger da las dunnas.
Il 19avel tschientaner han dunnas engaschadas l'emprim empruvà da cuntanscher cun petiziuns levgiaments concrets en il mintgadi u da sa deliberar da l'avugadia masculina.
Senza success e per part snarregiadas spretschantamain han las dunnas svizras chapì svelt ch'ellas pon cuntanscher meglras cundiziuns durablas unicamain cun leschas pli favuraivlas per las dunnas. Perquai han ellas intervegnì d'ordaifer en la legislaziun, per exempel en il Cudesch civil svizzer, cun inoltrar petiziuns a politichers, cun publitgar artitgels da gasetta e cun tegnair pleds – uschè bain sco quai ch'igl era pussaivel per persunas exclusas da la politica. Gia suenter il 1900 eran tschertinas conscientas che dunnas pon gidar a crear activamain leschas mo sch'ellas han er il dretg politic da votar e d'eleger. Las dunnas han era gia vis quella giada ch'ins sto serrar las retschas ed agir sin plaun naziunal en organisaziuns tetgalas per cuntanscher questa finamira.
Enturn il 1900 èn dunnas da tut las partidas e da tut las regiuns linguisticas s'unidas a la Lia da las societads svizras da dunnas. Collecziun da fotografias 103 : 981 : 05-03 da la Fundaziun Gosteli AGoF
Ellas han fundà comités locals. Il pli impurtant sper il Comité des femmes de Genève era il Frauen-Comité Bern che sa cumponiva surtut da dunnas burgaisas da Berna sco Helene von Mülinen, Helene von Sinner, Carola von Wattenwyl-von Stentzsch ed Emma von Steiger-Jeandrevain. Las miras las pli impurtantas dals comités locals eran da meglierar la furmaziun da mattas e dunnas, da proteger las mammas ed ils uffants, da survegnir il dretg da posseder agens daners sco era d'eliminar obstachels ed exclusiuns en connex cun pratitgar ina professiun.
Helene von Mülinen. Collecziun da fotografias Nr. 7076 da la Fundaziun Gosteli AGoF
Era las lavureras èn s'unidas en tut la Svizra avant il 1900. La Federaziun svizra da las lavureras ha pretendì sco emprima organisaziun il dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Archiv social F Fb-0006-05
Igl ha adina era dà intgins paucs umens ch'èn s'engaschads per ils dretgs da las dunnas. Quai èn stads Svizzers che han pretendì egualitad per motivs ideals u religius u politichers giagliards che han lantschà moziuns betg popularas en ils differents cussegls a favur d'interess da las dunnas – senza s'empatgar da perder l'agen mandat.
Stivas da schuldads
Da temps da crisa e da guerra èn las dunnas percunter sa messas fermamain en il servetsch da la patria smanatschada en miseria. Durant l'Emprima Guerra mundiala han ellas ramassà en la collecta naziunala da dunnas dal 1915 passa in milliun francs, han construì per ils schuldads per lung dal cunfin tschients stivas da schuldads ed han sustegnì a chasa famiglias basegnusas.
Emprima Guerra mundiala: appel a donaziuns naziunal da las dunnas il 1915 a favur da las famiglias da schuldads. Archiv privat Franziska Rogger
Emprima Guerra mundiala: dunsainas «mammas da schuldads» han dà in refugi als schuldads dal servetsch activ als cunfins svizzers, qua a Tavannes. Collecziun da fotografias 180 : 546 : 81-53 da la Fundaziun Gosteli AGoF
Durant decennis han las activistas svizras adina puspè currì giu ils pes per rimnar suttascripziuns per petiziuns ed iniziativas a favur d'in dretg da votar e d'eleger da las dunnas naziunal, chantunal, local u parzial. Uschia han ellas bain procurà per la petiziun cun il pli grond success e cun las pli bleras suttascripziuns da lezza giada, n'han però anc ditg betg survegnì il dretg da votar e d'eleger.
En la «pli gronda petiziun da l'istorgia» han ins pretendì ils 6 da zercladur 1929 cun 247 506 suttascripziuns da tut las parts dal pajais dretgs politics per las dunnas. Collecziun da fotografias da la Fundaziun Gosteli AGo, n.c. Petiziun per il dretg da votar da las dunnas
Las Svizras han lavurà e demonstrà onns a la lunga per lur dretg da votar e d'eleger. Qua in'acziun da la gruppa da dunnas socialisticas Turitg 2 davant il local electoral a Wollishofen, 1932. Carta postala, Gretlers Panoptikum, Archiv social Turitg F Ka-0001-015
Foyer du travail féminin
SAFFA
Las Svizras han pia empruvà da demussar ch'ellas pon tegnair pass cun ils umens er en quel sectur e betg mo cun pajar taglias. Per ils servetschs socials e da tgira, oz in'incumbensa dal stadi, eran responsablas sulettamain las dunnas da differentas gruppaziuns, per il solit per la paja da Dieu. Gia enturn il 1900 avevan intginas dunnas stabilì independentamain ina scola da tgirunzas ed in ospital a Turitg, autras avevan avert restaurants senza alcohol. Ellas han fundà scolas professiunalas, locals da dunnas u in Foyer du travail féminin. Il 1928 han las Svizras mussà en il rom da la SAFFA (exposiziun svizra da la lavur da dunnas) tge ch'ellas èn capablas da far sin nivel tematic, organisatoric e tecnic.
Tut questas prestaziuns anticipadas n'han però betg gì per consequenza ch'ils umens svizzers avessan midà idea. Perquai han las dunnas tratg tras Berna il 1928 l'enconuschenta glimaja per far attent a la plaunezza mulestusa da la politica masculina.
Lantschà ed organisà da dunnas per dunnas: la scola da tgirunzas e l'ospital da dunnas da la Societad da dunnas svizra d'utilitad publica a Turitg. Collecziun da fotografias da la Fundaziun Gosteli AGo, inventari 110 : 26 : E
Endrizzà da dunnas per dunnas: locals da reuniun e da mangiar, bibliotecas, servetschs d'intermediaziun. Qua il Foyer du travail féminin a Genevra. Carta postala archiv privat Franziska Rogger
Preschentà a moda grondiusa e cun bler success da dunnas per dunnas (e per umens): la SAFFA 1928 a Berna. Collecziun da fotografias Nr. A/22 da la Fundaziun Gosteli AGoF
Il 1933 han dunnas svizras avertì a temp dal naziunalsocialissem ed han fatg attent als privels dictatorics. «Las mittas discurran», han smirveglià ils umens suenter occurrenzas publicas a Basilea, Berna, Losanna e Turitg. Els n'eran betg disads che dunnas s'expriman politicamain e quai er anc publicamain.
L'emprim confidenzialmain, suenter publicamain: l'avertiment da las dunnas svizras en connex cun la finamira da Hitler la stad 1933: «Nus essan en privel». Archiv privat da Marthe Gosteli
Durant la Segunda Guerra mundiala èn las Svizras s'engaschadas en il servetsch agricul, en il servetsch auxiliar feminin, a la front da la patria ed en l'agid a fugitivs ed han surpiglià a chasa, en il servetsch public ed en ils manaschis las lavurs dals umens che eran entrads en servetsch activ.
Segunda Guerra mundiala: a la fin da l'onn 1941 eran 23 000 dunnas en il servetsch auxiliar feminin voluntar e distgargiavan l'armada. Archiv privat da Marthe Gosteli
Segunda Guerra mundiala: dunnas en il servetsch da proviantaziun da l'armada. Archiv privat dad Elisabeth Schmid-Frey
Cura che la guerra è stada finida ed ils schuldads èn turnads dal cunfin, han els vulì returnar en lur veglias posiziuns. Las dunnas ha stuì bandunar ils posts surpigliads senza planscher e senza ch'ellas fissan vegnidas remuneradas, sco sperà, cun il dretg da votar e d'eleger da las dunnas. La dischillusiun è stada gronda.
Suenter che tut ils sforzs e las prestaziuns anticipadas n'han betg purtà fritg, ha la cuminanza da lavur da las grondas uniuns da dunnas furmada ad hoc realisà ch'ins sto prender per mauns auters meds, per che las dunnas svizras survegnian lur dretgs politics. La fin dals onns 1950 è sa dada la chaschun. En il context da la crisa ungaraisa duevan las dunnas vegnir impegnadas da far Protecziun civila obligatoric. Quella giada èn las Svizras però sa defendidas energicamain: nagin servetsch civil obligatoric senza dretgs politics.
Emprova invana dal «stadi d'umens» d'integrar las dunnas en il servetsch civil obligatoric senza renconuscher lur dretg da votar e d'eleger. Messadi en il «Bundesblatt», 24-5-1956
Cun lur tenuta da refusa han las activistas almain cuntanschì il 1959 ina votaziun naziunala. Avant avev'ins organisà cun success votaziuns consultativas tranter las dunnas e festivà il 1958 ina segunda SAFFA. Quella exposiziun ha interprendì tut per far buna luna als votants masculins che duevan metter l'onn proxim in GEA en l'urna.
Il «paradis per ils umens» a la SAFFA 1958 dueva animar ils votants svizzers da dir GEA al dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Collecziun da fotografias Nr. A/240 da la Fundaziun Gosteli AGoF
SAFFA 1958: i deva (e dat) dunnas sanestras e dretgas e dunnas pli autas e pli bassas. Foto Annemarie Hubacher-Constam. Saffa 58, 2. exposiziun: Die Schweizerfrau, ihr Leben, ihre Arbeit, Turitg 1958
da Neuchâtel e Genevra
La votaziun dal 1959 ha fatg naufragi pervi da la maioritad dal pievel e dals chantuns. Las dunnas han però chattà lur tactica naziunala. Ed ins ha almain pudì festivar in success en ils chantuns Vad, Neuchâtel e Genevra.
En Svizra franzosa han las dunnas pudì festivar il 1959, lur chantuns han ditg GEA al dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Museo Naziunal Svizzer, Actualité Suisse Lausanne (ASL), Radio Je Vois Tout, 5.2. 1929
Suenter la sconfitta en la votaziun naziunala il 1959 èn las activistas svizras s'engaschadas pli e pli per success en lur chantuns e vischnancas. Ils dus chantuns Basilea-Champagna e Basilea-Citad han approvà ils dretgs politics da las dunnas il 1966 ed il 1968, il chantun Tessin il 1969.
La Centrala grischuna da dunnas ha fatg reclama cun success l'avrigl 1968 cun in placat per introducir il dretg da votar e d'eleger da las dunnas en la citad da Cuira. Archiv social da Turitg F Pb-0001-022
Gronda fadia han gì cunzunt ils dus chantuns Appenzell Dadens ed Appenzell Dadora, perquai ch'il cumin ed il dretg da votar da las dunnas eran colliads stretgamain in cun l'auter. Archiv social da Turitg F 5018-Za-028
Il Tessin ha acceptà il 1969 il dretg chantunal d'eleger e da votar da las dunnas. Archivi riuniti delle donne Ticino
Sin plaun naziunal hai dà nov moviment pir vers la fin dals onns 1960. Il Cussegl federal ed il parlament avevan il giavisch da suttascriver la Convenziun europeica dals dretgs umans, perquai ch'els vulevan impedir ch'ins als considereschia sco reschim despotic che spretscha l'uman. La convenziun pretendeva però che las dunnas ed ils umens hajan dretgs naziunals eguals. Sch'ils dretgs eran relevants u senza impurtanza n'era betg la dumonda. La Svizra n'aveva betg dretgs eguals, perquai vulevan il parlament ed il Cussegl federal suttascriver la convenziun cun la resalva da betg includer las dunnas.
Anc adina la medema dumonda: «Èn las dunnas er umans?», cura ch'il «stadi d'umens» ha vulì suttascriver la convenziun dals dretgs umans senza dretgs da las dunnas. Collecziun da fotografias da la Fundaziun Gosteli AGoF
Questa giada èn sa defendidas cunter las pretensiuns dunnas da sanestra fin a dretga, da las simpatisantas da la PS fin a las simpatisantas da la PPS (lezza giada anc Partida da purs, mastergnants e burgais). Quai ha incità il Cussegl federal – suenter tractativas minuziusas cun las societads da dunnas – da suttametter ils 7 da favrer 1971 in project da votaziun als votants.
Dunnas engaschadas han organisà la campagna da votaziun ed han mobilisà. L'avantmezdi dal 1. da mars 1969 han pretendì 600 delegadas represchentond in mez milliun dunnas: «Nagina convenziun dals dretgs umans senza dretgs da las dunnas». Il medem han pretendì il suentermezdi var 5000 demonstrantas sin la Plazza federala.
Il 1. da mars 1969: 600 delegadas en il Kursaal pretendan il dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Feuille d'Avis de Lausanne 3-3-1969 / film
Il 1. da mars 1969: var 5000 dunnas pretendan sin la Plazza federala il dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Foto Hans Schlegel, archiv dal stadi dal chantun Berna, relasch fotografic Schlegel, negativ 1969, «Marsch auf Bern»
Il di da la votaziun naziunala, ils 7 da favrer 1971, avevan approvà mo 8 da 22 chantuns ils dretgs da las dunnas, uschia ch'il resultat da la votaziun era intschert. Schizunt politichers conservativs eran però da l'opiniun ch'i saja ussa temp da smetter cun l'agitaziun e da dir GEA.
Helvezia ha stuì vegnir fitg veglia, fin ch'ella ha survegnì il dretg da votar e d'eleger da las dunnas. Caricatura da Jüsp (extract), Nebelspalter 3-02-1971, SNL Rf 3596/1888-1918
Helvezia ha stuì vegnir fitg veglia, ma il 1971 han las dunnas survegnì lur GEA a l'urna. Betg in GEA regalà cun cumpassiun, mabain in GEA acquistà sezzas a moda spinusa. Il medem mument n'han las Svizras betg mo scrit in'istorgia autonoma ed autogenerada, mabain finalmain er in'istorgia da success.
Questa victoria è d'engraziar a tut las dunnas (ed a tut ils umens) ch'èn s'engaschads durant in tschientaner en il cumbat per il dretg da votar e d'eleger da las dunnas en Svizra. Perquai las rendain nus omagi.
Dapli davart l'ambient e davart las prestaziuns individualas da las dunnas mussa l'exposiziun cun 50 purtrets da tut las parts dal pajais (colliaziun).
Litteratura: Rogger Franziska, Gebt den Schweizerinnen ihre Geschichte, Turitg 2015